Xuân về, Tết đến với sức sống và vẻ đẹp mãnh liệt từ bao đời nay đã trở thành nguồn cảm hứng vô tận của các thi nhân. Nhà thơ Tú Xương cũng vậy, là người luôn yêu đời, lạc quan, yêu cuộc sống vì thế thơ tết chiếm một phần không nhỏ trong sự nghiệp sáng tác của ông. Nhưng mảng thơ về tết của ông khác với các thi sĩ khác ở chỗ là tết trong thơ ông không chỉ là mùa xuân hiện hữu của đất trời mà còn chất chứa bao nỗi niềm dân tộc.

Tú Xương tên thật là Trần Duy Uyên tự là Mặc Trai sinh ngày 10 tháng 8 năm Canh Ngọ ( tức ngày 5-9-1870) tại làng Vị Xuyên, huyện Mỹ Lộc, tỉnh Nam Định (nay là Phố Minh Khai, tên cũ là phố Hàng Nâu) khi đi thi ông mang tên là Trần Tế Xương, do thi mãi không đỗ cử nhân, đến khoa Bính Ngọ (1906) ông đổi là Trần Cao Xương, Trần Kế Xương; hiệu là Mộng Tịch,Tử Thịnh. Dân gian gọi ông với cái tên thân thiện là Tú Xương. Nhà thơ xuất thân trong một gia đình có truyền thống hiếu học. Cụ thân sinh là Trần Duy Nhuận, dòng dõi nhà nho ở Vị Hoàng từ lâu đời. Cụ Nhuận nhiều lần đi thi không đỗ, sau làm chức Tự thừa ở dinh tổng đốc Nam Định. Gia đình cụ có một cửa hàng nhỏ buôn bán đồ tạp hóa ở phố Hàng Nâu, phải vất vả lắm mới nuôi được 9 người con và chỉ có Trần Duy Uyên là con trai cả mới được học hành và thi đậu tú tài, còn những người con khác đều lỡ dở vì gia đình túng thiếu.

Bức tường nhà số 247 phố Minh Khai – nơi sinh ra và lớn lên của nhà thơ

Tú Xương có một sự nghiệp thi ca đầy danh tiếng của nước ta. Ông là một trong những tác gia Hán nôm tiêu biểu của văn học Việt Nam với những  tác phẩm nổi tiếng như: Vị Thành giai cú tập biên, Đường thi hợp tuyển ngũ ngôn luận giải âm, Thiên Nam Hương Sơn Quan Âm Phật kinh tân dịch,…

Sự nghiệp văn chương của ông bao gồm cả chữ Hán và chữ nôm với các thể loại cổ điển như thơ Đường luật thất ngôn bát cú, tuyệt cú, phú, văn tế, câu đối…được tập hợp trong “Vị Xuyên thi văn tập”.

Nhà thơ Tản Đà đã phát biểu: "Trong những thi sĩ tiền bối, tôi khâm phục nhất Tú Xương". Nhà văn Vũ Trọng Phụng  cũng viết "Tú Xương là bậc thần thơ, thánh chữ". Sự nghiệp thơ của Tú Xương không chỉ được đánh giá cao ở trong nước mà cả ở nước ngoài. Giáo sư Albert Smith (Anh) viết: "Tú Xương xứng đáng đứng vào hàng những nhà thơ trào phúng lớn của thế giới". Tiến sĩ văn chương Jean-Curier (Pháp) cũng cho rằng: "Trong bầu trời thơ ca Việt Nam từ xưa đến nay, nếu chọn lấy năm ngôi sao sáng nhất thì Tú Xương là một trong năm ngôi sao ấy".

Tú Xương ra đi vào ngày 29/1/1907, tức ngày 15 tháng Chạp năm Bính Ngọ chưa kịp viết bài thơ Tết năm ấy. Trong kho tàng thơ của nhà thơ Tú Xương thì viết về tết luôn là nguồn cảm hứng dồi dào của ông.

Bài “Năm mới chúc nhau” của ông là tiếng chửi vào những kẻ giàu sang hãnh tiến:

"Lẳng lặng mà nghe nó chúc nhau

 Chúc nhau trăm tuổi bạc đầu râu

 Phen này ông quyết đi buôn cố

Thiên hạ bao nhiêu đứa giã trầu".

"Lẳng lặng mà nghe nó chúc sang

Đứa thời mua tước, đứa mua quan

 Phen này ông quyết đi buôn lọng

Vừa chửi vừa la cũng đắt hàng".

"Nó lại mừng nhau cái sự giàu

 Trăm nghìn vạn mớ để vào đâu

 Phen này ắt hẳn gà ăn bạc

 Đồng rụng đồng rơi lọ phải cầu".

 "Nó lại mừng nhau sự lắm con

 Sinh năm đẻ bẩy được vuông tròn

Phố phường chật hẹp người đông đúc

 Bồng bế nhau lên nó ở non".

Cũng cảm hứng phê phán đó, trong bài “Năm mới”:

"Khéo báo nhau rằng mới với me

 Bảo nhau rằng cũ, chẳng ai nghe

 Khăn là bác nọ to tầy rế

Váy lĩnh cô kia quét sạch hè

Công đức tu hành, sư cô lọng

 Xu hào rủng rỉnh, Mán ngồi xe

 Phong lưu rất mực ba ngày tết

 Kiết cú như ta (ai) cũng rượu chè".

Ở đây, Tú Xương phê phán thói phô trương rởm đời của bọn hãnh tiến học làm sang, nó là một sự mỉa mai, chửi rủa đối với xã hội của những người nghèo khổ.

Đằng sau cái cười của Tú Xương là nỗi đau, nỗi đau mất nước. Bài “ Xuân ru mà” của ông có những câu thơ không còn là trào phúng nữa mà là trữ tình

"Xuân từ trong Huế mới ban ra

 Xuân chẳng riêng ai khắp mọi nhà

 Đì đẹt ngoài sân tràng pháo chuột

 Loẹt lòe trên vách, bức tranh gà

 Chí cha chí chát khua giày dép

 Đen thủi đen thui cũng lượt là

 Dám hỏi những ai nơi cố quận

 Rắng xuân, xuân mãi thế ru mà".

Câu thơ là lời cảnh tỉnh thiết tha, gợi nhớ câu thơ ông viết trong kỳ thi năm Đinh Dậu. "Nhân tài đất Bắc nào ai đó

Ngoảnh cổ mà trông lại nước nhà".

Nhà thơ cũng là người hay tự trào trong bài Cảm Tết, Sắm Tết. Những câu đùa trong 2 bài thơ này là những câu đùa ra nước mắt:

"Anh em đừng nghĩ Tết tôi nghèo

 Tiền bạc trong kho chửa lĩnh tiêu

 Rượu cúc nhắn đem, hàng biếng quẩy

 Trà sen mượn hỏi giá còn kiêu

 Bánh đường sắp gói e mồm chảy

 Giò lụa toan làm sợ nắng thiu

Thôi thế thì thôi đành tết khác

 Anh em đừng nghĩ tết tôi nghèo".

Đọc mấy bài thơ Tết của Tú Xương, ta đã thấm thía cái ý vị hay, riêng của thơ Tú Xương .

Du khách về thành Nam về nhà cụ Tú sẽ tìm thấy nhiều địa danh, di tích gợi lại tên tuổi nhà thơ: trường Trần Tế Xương, phường Vị Hoàng, mộ cụ tại công viên Vị Xuyên, nhà 247 phố Minh Khai nơi ông cất tiếng khóc chào đời nay vẫn còn dấu tích. Đặc biệt là ngôi nhà 280 phố Minh Khai lúc tại thế nhà thơ đã để lại sự nghiêp văn chương bất hủ.

Ngôi nhà số 280 Minh Khai – TP. Nam Định

Hiện nay BQL Khu di tích lịch sử văn hóa đền Trần, chùa Tháp đang trông coi, bảo quản di tích 280 Minh Khai là ngôi nhà cũ của nhà thơ Tú Xương. Với những đóng góp của Tú Xương trong lịch sử văn học cận đại Việt Nam, việc tu sửa ngôi nhà và sưu tầm hiện vật liên quan đến cuộc đời và sự nghiệp nhà thơ là niềm tự hào của quê hương Nam Định./.

                                                               Sưu tầm và biên soạn

                                                              VŨ THỊ HOÀNG LAN

                                                     Bql Khu di tích LSVH đền Trần, chùa Tháp

Tài liệu tham khảo

Trung tâm nghiên cứu quốc học (2010 )- Tú Xương toàn tập – nhà xuất bản khoa học