Theo sách “Đại Việt sử ký toàn thư” (NXB Văn hóa - Thông tin, quyển V,tr7) viết “Trước kia, tổ tiên vua là người đất Mân, có người tên là Kinh đến ở hương Tức Mặc, phủ Thiên Trường, sinh ra Hấp, Hấp sinh ra Lý, Lý sinh ra Thừa, đời đời làm nghề đánh cá. Trần Cảnh là con thứ của Thừa” Năm 1225, Trần Cảnh lên ngôi lấy vương hiệu Trần Thái Tông, sau khi lên ngôi vua luôn nhớ về quê hương cũ của mình, năm 1239 vua cho Phùng Tá Chu chức Nhập nội thái phó, sai về hương Tức Mặc dựng cung điện, nhà cửa. Hương Tức Mặc xưa, nay thuộc phường Lộc Vượng, thành phố Nam Định. Hành cung Tức Mặc được xây dựng chính xác từ năm nào thì sử cũ không nói đến, nhưng qua phân tích từ ghi chép của sử cũ, chúng ta có thể tin rằng Hành cung Tức Mặc đã được xây dựng từ trước năm 1231. “Năm Tân Mão (1231), mùa thu tháng 8, vua ngự đến Hành cung Tức Mặc, dâng lễ hưởng ở tiên miếu, thiết yến và ban lụa cho bô lão trong hương theo thứ bậc khác nhau” .

Tháng 2 năm Nhâm Tuất (1262) Thượng hoàng Thái Tông về quê ngự ở hành cung Tức Mặc ban tiệc to, nâng hương Tức Mặc lên thành phủ Thiên Trường, cung gọi là Trùng Quang, lại làm cung riêng cho vua nối ngôi đến chầu ở, gọi là cung Trùng Hoa, lập lại chùa thờ Phật ở phía Tây cung Trùng Quang gọi là chùa Phổ Minh.

Việc xây dựng cung điện, lầu gác tại Hành cung Tức Mặc vào năm 1239, cũng như việc mở rộng quy mô, nâng tầm vai trò, chức năng của Hành cung Tức Mặc thành phủ Thiên Trường và Hành cung Thiên Trường vào năm 1262 đã được sử cũ ghi chép rất rõ ràng, cho thấy Tức Mặc-Thiên Trường có vai trò rất quan trọng trong đời sống chính trị của nhà Trần, của quốc gia Đại Việt, trong thế kỷ 13-14.

Trong hệ thống các hành cung nhà Trần, Tức Mặc - Thiên Trường là hành cung quan trọng nhất, có vai trò như kinh đô thứ hai sau Thăng Long. Không những thế, vùng đất này còn là căn cứ quân sự, là địa điểm rút lui chiến lược của hoàng tộc Trần khỏi Thăng Long trong cuộc kháng chiến chống đế quốc Nguyên - Mông xâm lược.

Sau gần bảy thế kỷ trôi qua, do ảnh hưởng của thời gian, chiến tranh và thiên tai, Hành cung xưa đã không còn, chỉ còn lại ít dấu tích trên mặt đất. Tiêu biểu rõ nét nhất là tháp Phổ Minh, bộ cánh cửa gỗ của chùa Phổ Minh, hệ thống rồng đá ở bậc tam cấp chùa cùng hàng trăm chân tảng đá chạm hoa sen tại đền Thiên Trường và chùa Phổ Minh. Dựa vào vị trí của chùa Phổ Minh, có thể nhận định khu vực đền Trần (gồm đền Thiên Trường, đền Cố Trạch và đền Trùng Hoa) thuộc phường Lộc Vượng, thành phố Nam Định hiện nay được xây dựng trên cương vực của cung điện Trùng Quang, Trùng Hoa thuộc Hành cung Thiên Trường thời Trần./.

Trải qua nhiều đợt khai quật tại các di tích thời Trần nằm trong cương vực Hành cung Thiên Trường và các di tích vệ tinh thuộc thành phố Nam Định. Từ kết quả các cuộc khai quật cho thấy, khu vực đền Trần-chùa Phổ Minh được nhận định là trung tâm của Hành cung Thiên Trường xưa, trong đó cung điện Trùng Quang là nơi ngự của các Thượng hoàng sau khi nhường ngôi; cung điện Trùng Hoa là nơi ngự của các vua nối ngôi khi về chầu Thượng hoàng; Chùa Phổ Minh là nơi tu hành của vương hầu, quý tộc Trần.

Chân đá hoa sen thời Trần tại đền Thiên Trường- thuộc đền Trần Tp Nam Định

Các cuộc khai quật thăm dò tại khu vực đền Trần, chùa Phổ Minh đã phát hiện được các dấu tích kiến trúc gồm: Hệ thống móng trụ kiến trúc được đầm chặt bằng gạch, ngói vụn; các dải gạch ngói xếp hình hoa chanh viền quanh nền của các kiến trúc; các đường cống thoát nước được xếp bằng gạch hoặc liên kết bằng các ống cống tròn đất nung; các ô ngói xếp hình vuông hoặc bát giác dạng bồn hoa trang trí các viên sỏi trắng; bờ kè nằm nghiêng xếp bằng đá cuội; dấu tích nền sân gạch hoa. Đi cùng với các dấu tích kiến trúc là các vật liệu xây dựng rất đa dạng, phong phú như gạch xây, gạch lát nền hoa sen, hoa thị, ngói mũi lá, ngói mũi sen đơn, ngói mũi sen kép, ngói tròn, ngói tráng men… 

Khai quật khảo cổ tại khu vực thuộc di tích đền Trần Tp Nam Định

Đáng chú ý là phát hiện khá nhiều gạch chữ nhật có in nổi chữ Hán ở 2 hoặc cả 4 mặt dòng chữ “Vĩnh Ninh Trường”. Vật liệu trang trí có: đầu rồng, đầu phượng, uyên ương, lá đề cân, lá đề lệch, đầu đao… mang đặc trưng phong cách thời Trần, có nét tương đồng, kiểu dáng, màu sắc như những hiện vật khai quật được ở Hoàng thành Thăng Long.

Ngoài ra, các cuộc khai quật thám sát trên cũng thu được hàng ngàn di vật, cổ vật là các đồ dùng sinh hoạt với chất liệu gốm men ngọc, gốm hoa nâu, đất nung, đồ sành…

Một số hiện vật thời Trần được tìm thấy trong cuộc khảo cổ tại di tích đền Trần 

Kết quả trên càng khẳng định di tích đặc biệt quốc gia đền Trần-chùa Phổ Minh thuộc phường Lộc Vượng, TP Nam Định hiện nay được xây dựng trên cương vực các cung điện Trùng Quang, Trùng Hoa-Trung tâm của Hành cung Thiên Trường. Kết quả khảo cổ học cũng giúp chúng ta nhận diện về diện mạo khá rõ của quần thể kiến trúc cung điện của Thượng hoàng thời Trần mà đến nay chưa có một di tích cung điện nào thuộc thời Trần có thể so sánh được.

                                                Sưu tầm và biên soạn - Vũ Thị Hoàng Lan

Bql Khu di tích lsvh đền Trần, chùa Tháp Tp Nam Định